بررسی وضعیت روستا‌های اطراف مشهد و معضل حاشیه نشینی در میزگرد شهرآرا با دهیاران فعال

الهام مهدیزاده | شهرآرانیوز؛ حاشیه چگونه حاشیه شد؟ مبدأ حاشیه از کجا بود؟ این‌ها سؤالاتی است که بار‌ها میان نطق‌ها و اظهارنظر‌های مسئولان و کارشناسان بیان شده است و آن‌ها سعی کرده اند با ارائه تحلیل‌های ریز ودرشت، پاسخی برای این سؤال ارائه کنند. اما نه تحلیل‌ها و نه اقدامات گاه و بیگاه مسئولان، هیچ کدام نتوانسته است درمانی قطعی بر زخم حاشیه نشینی کلان شهری، چون مشهد باشد. در این میان آنچه هنوز در کنار نطق‌های مسئولان از اعتبار نیفتاده، آماری نظیر حاشیه نشینی یک سوم جمعیت مشهد است.

جمعیت شناسان درباره شکل گیری حاشیه نشینی به جاذبه‌های مقصد و دافعه‌های مبدأ به عنوان محور اصلی اشاره می‌کنند. به اذعان آنان، کم مهری به ظرفیت‌ها و توانمندی‌های روستا‌ها در دهه‌های اخیر، به مهاجرت از روستا به شهر‌ها و شکل گیری پدیده حاشیه نشینی دامن زده است. هرچند در سال‌های گذشته، روند مهاجرت از روستا‌ها کاهش داشته، آنچه اکنون به عنوان مسئله‌ای جدی‌تر مطرح است، شکل گیری روستاشهر‌هایی در حاشیه کلان شهرهاست؛ روستا‌هایی که ساختار روستایی خود را از دست داده اند و فقط نام روستا را یدک می‌کشند؛ در ظاهر و باطن نیز هیچ نشانی از روستا ندارند.

شهرآرا در میزگردی به وضعیت روستا‌های حریم مشهد، پدیده مهاجرت، کوچ حاشیه نشین‌ها به روستا‌های حاشیه مشهد و تبدیل روستا‌ها به روستاشهر‌ها پرداخته است. در این نشست، چهار دهیار روستا‌های اطراف مشهد مهمان شهرآرا بودند.

مهدی رحمانی - دهیار روستای کشف

مهدی رحمانی دهیار روستای کشف است و ۱۲ سال است که دهیاری این روستا را برعهده دارد. او مدرک کارشناسی ارشد ساخت و تولید دارد. به گفته رحمانی، روستای کشف در فاصله ۲۰۰ متری مشهد واقع شده است. همچنین بر اساس آخرین آمار خانه بهداشت، جمعیت روستای کشف ۱۴ هزار نفر برآورد شده است؛ جمعیتی که با شهرستان کلات برابری می‌کند. در شرایط فعلی، روستای کشف با این جمعیتی که در خود جای داده است، یکی از ابر روستا‌های بخش مرکزی شهرستان مشهد شناخته می‌شود.

معصومه جمالی- دهیار روستای فرخ آباد

معصومه جمالی دهیار روستای فرخ آباد است. جمالی دارای مدرک کارشناسی مهندسی مدیریت آبادانی روستاهاست. جمالی از سال ۸۵ با دهیاری فعالیت کاری خود را شروع کرد و سال ۹۲ حکم پذیرش او در دهیاری صادر شد. روستای فرخ آباد اولین روستا از محدوده کنه بیست است. جمعیت روستای فرخ آباد بر اساس آمار خانه بهداشت، هزار و ۴۰۷ نفر است. به گفته دهیار، فاصله این روستا با محدوده شهری مشهد، تنها یک چهار راه است؛ چهار راهی که یک طرف آن، روستا و طرف دیگرش شهر است.

محمد حسینی- دهیار روستای خلق آباد

محمد حسینی دهیار روستای خلق آباد است. روستای خلق آباد در کیلومتر ۵ جاده مشهد- کلات واقع شده است. شرایط این روستا متفاوت است. چالش این روستا، باغ ویلا‌هایی است که هویت روستایی آن را تغییر داده اند. جمعیت روستای خلق آباد بر اساس آمار خانه بهداشت، ۴ هزار و ۵۰۰ نفر است؛ جمعیتی که به گفته دهیار روستا در آخرین سرشماری رسمی کشور، ۲ هزار و ۸۰۰ نفر است.

بهنام بهادری- دهیار روستای خین عرب

بهنام بهادری دهیار روستای خین عرب است. بهادری که دارای مدرک کارشناسی ارشد برنامه ریزی شهری است، شش ماهی می‌شود که مسئولیت دهیاری این روستا را بر عهده گرفته است. بهادری پیش از این دهیار روستای شهید شوشتری (شترک) بوده است. طبق آمار سرشماری نفوس و مسکن سال ۹۵ روستای خین عرب جمعیتی نزدیک به هزار و ۳۰۰ نفر داشته است. جمعیت این روستا بر اساس آخرین آمار که ازسوی خانه بهداشت ارائه شده، به ۳ هزار و ۵۰۰ نفر رسیده است.

*یکی از نقد‌ها درباره روستا‌های اطراف مشهد، ظاهر آن هاست. این روستا‌ها با ساختمان‌های چندین طبقه، در ظاهر هیچ شباهتی با روستا ندارند و‌ می‌توان آن‌ها را «روستاشهر» نامید. دلیل شکل گیری این بافت شهری در این روستا‌ها چیست؟

جمالی| روستای ما، فرخ آباد، با شهر مشهد، یک چهارراه بیشتر فاصله ندارد. در این شرایط قطعا نمی‌توان انتظار تغییر شایان توجهی در بافت بین این طرف چهارراه که روستاست، با آن طرفش که شهر است، داشت. همین الان در روستای فرخ آباد، دیگر زمینی برای کشاورزی وجود ندارد؛ در کل روستا فقط یک قطعه ۷ هزار متری و یک زمین ۲ هکتاری وجود دارد.

بهادری| روستای خین عرب نیز در مجموع ۱۰ هکتار زمین برای کشاورزی دارد. این روستا‌ها حالا بخشی از مشهد هستند. به نظر من بهتر است به جای روستا برای این روستا‌ها از عنوان «سکونتگاه» استفاده کنیم. در محدوده روستای خین عرب فقط ۸۰ هکتار صیفی جات و زمین کشاورزی وجود دارد.

رحمانی| برای پاسخ به این سؤال یادی کنم از روزی که یکی از مسئولان برای بازدید روستای کشف آمده بود. همان طور که از خیابان‌ها عبور می‌کردیم، آن مسئول پرسید: چقدر تا روستای کشف مانده است؟ گفتم: همین خیابان‌ها و ساختمان‌های چندین طبقه، جزئی از بافت روستای کشف است!

اما درباره سؤال شما باید بگویم که روستای کشف به دلیل نزدیکی با مشهد، شرایط متفاوت تری دارد. اینجا ساختمان‌های چند طبقه‌ای ساخته شده است، حال آنکه در حاشیه مشهد، چنین ساختمان‌هایی وجود ندارد. در کل روستای محدوده کشف، ۱۰ هکتار زمین کشاورزی بیشتر وجود ندارد. به نظر من، روستا‌های حاشیه مشهد، سکونتگاه هم نیستند؛ روستا‌های حریم مشهد «خوابگاه» هستند. کافی است یک روز صبح یا حوالی شب، سری به این روستا‌ها بزنید تا متوجه شوید که منظور ما از خوابگاه یا سکونتگاه بودن این روستا‌ها چیست.

هر صبح جمعیت زیادی که اغلب جوان هستند، از این روستا برای کار خارج می‌شوند و حوالی غروب همین جمعیت دوباره وارد روستا می‌شوند. این روستا حکم خوابگاه را برای جمعیتی دارد که هدفشان فراهم کردن شرایط زندگی در شهر مشهد بوده است، اما به دلایلی ازجمله گرانی مسکن نتوانسته اند در مشهد ساکن شوند؛ به همین دلیل روستا‌هایی مثل روستای ما را که فاصله چندانی با مشهد ندارند، برای اقامت انتخاب می‌کنند. افرادی که در این روستا‌های حریم مشهد ساکن می‌شوند، می‌توانند کار، زندگی و حتی تحصیل بچه هایشان را در مشهد داشته باشند، اما برای اسکان و خواب در این روستا‌ها اقامت کنند.

حسینی| روستای ما بافت شهری دارد. این نکته را باید درباره بافت روستای خلق آباد اشاره کنم که ساخت وساز در این روستا برخلاف روستا‌های اشاره شده، هنوز زیاد نیست و ساختمان‌ها چند طبقه نشده است. درمجموع طبقات ساخته شده در روستای ما، دوطبقه است. حدود ۹۹ درصد ساختمان‌های روستا غیرمجاز و بدون پروانه هستند. نوع ساخت وساز در روستای ما نیز تفاوت‌هایی با روستا‌های اشاره شده دارد. چالش روستای ما باغ ویلا‌های ساخته شده است که بافت روستا را کامل تغییر داده اند.

* گفته شد که ساکنان این روستا‌ها کار و امور اداری خود را در مشهد انجام می‌دهند و فقط برای اسکان و اقامت راهی خانه‌های خود در روستا‌ها می‌شوند. یک نکته دیگر می‌ماند و آن، وضعیت آموزشی و درمانی است. آیا روستا‌ها در این دو حوزه جواب گو هستند یا در این دو زمینه نیز جمعیت راهی مشهد می‌شود؟

جمالی| همان طورکه اشاره کردم، روستای فرخ آباد فاصله‌ای با مشهد ندارد. در حال حاضر در روستا مدرسه برای دانش آموزان نداریم و بچه‌های روستا برای درس خواندن به شهر می‌آیند. فرخ آباد خانه بهداشت هم ندارد و ساکنان روستا برای درمان به روستا‌های مهدی آباد و همت آباد می‌روند و اگر نیاز به درمان تخصصی داشته باشند، به شهر مراجعه می‌کنند.

بهادری| در روستای خین عرب، مدرسه‌ای در مقطع ابتدایی داریم. دوره متوسطه اول و هنرستان برای پسران نیز در روستا فعال است. خین عرب خانه بهداشت دارد و ساکنان روستا اگر نیاز به درمان داشته باشند، می‌توانند با مراجعه به آنجا، خدمات دریافت کنند؛ البته در موارد تخصصی به شهر ارجاع داده می‌شوند.

حسینی| روستای خلق آباد دو مدرسه دارد. یکی از مدارس، مقطع ابتدایی است که با ۵۵۰دانش آموز در دو نوبت مجزای پسرانه و دخترانه خدمات آموزشی ارائه می‌کند. دیگر مدرسه روستای خلق آباد، مقطع متوسطه اول است که ۲۷۳ دانش آموز دختر و پسر دارد. متوسطه دوم نداریم و در حال پیگیری هستیم که متوسطه دوم نیز برای دانش آموزان راه اندازی کنیم. برای درمان نیز معمولا افراد به خانه بهداشت مراجعه می‌کنند.

* دلیل اینکه این روستا‌ها حالت روستایی ندارند، چیست؟ آیا ضعف قانونی داریم یا به ضعف در حوزه مدیریت شورا‌ها و دهیاری‌ها ارتباط دارد؟

رحمانی| مشکل اینجاست که مردم این روستا‌ها خودشان را جزئی از روستا نمی‌دانند و حس تعلقی به روستا ندارند و معتقدند که بخشی از مشهد هستند. بار‌ها پیش آمده است که روی کلمه «روستا» در تابلو ورودی بولوار با اسپری رنگ، خط کشیده اند. ساکنان نیز از وجود دهیاری و استفاده از لفظ روستا ناراحت اند و‌ می‌گویند مگر بین ما و محدوده شهری مشهد چقدر فاصله است که از اسم روستا استفاده می‌کنید!

آنچه مشخص است، بر اساس تقسیمات کشوری، این محدوده‌ها روستا در نظر گرفته شده است و در شرایط فعلی و نظر به تصمیمات فعلی نیز باید عنوان این روستا حفظ شود. من معتقدم مشکلی که وجود دارد، به جایگاه و توان دهیاری‌ها مرتبط است. به عبارت دیگر، حل مشکلات موجود در توان دهیاری‌های روستا‌های حریم مشهد نیست؛ چون به لحاظ جایگاهی مشکلاتی دارند. شهرداری‌ها از نظر جایگاه قانونی سابقه صدساله دارند، اما دهیاری‌ها در این زمینه مورد بی مهری واقع شده اند.

در توضیح ساده‌تر باید بگوییم که بر اساس قانون خودکفایی دهیاری‌ها که سال ۷۷ به تصویب رسید، مقرر شد چارت دهیاری‌ها ارائه و تصویب شود، اما تا به امروز که حدود ۲۴ سال گذشته است، این چارت هنوز تعریف و ارائه نشده است. وقتی دهیاری‌ها چارت مشخصی ندارند، چگونه می‌توان به توانمندی دهیاری روستا‌ها برای حل مشکلات و جلوگیری از مهاجرت امید داشت؟ در روستا‌های حریم مشهد و در روز روشن، تخلفی در حوزه ساخت وساز صورت می‌گیرد، اما دهیار نه از نظر مالی تمکن، نه از نظر قانونی، توان مقابله دارد.

همین موضوع سبب می‌شود در روستا‌های حریم، شاهد آن باشیم که چندین طبقه ساخته اند. دهیار می‌خواهد جلو این موضوع را بگیرد، اما نمی‌تواند؛ در این شرایط هرکس از هر جای کشور می‌تواند بیاید و در اینجا خانه‌ای برای خود بنا کند. من از سال ۹۱ که دهیار کشف شدم، با وجود مخالفت ها، گشت پلیس ساختمان راه انداختم و در ادامه با همراهی مرجع قضایی توانستیم از سال ۹۷ جلو ساخت وساز‌های غیرمجاز را بگیریم. اما تا قبل از آن، هر زمان صحبت از گشت پلیس ساختمان می‌شد، به ما می‌گفتند مگر چارت مشخصی دارید که‌ می‌خواهید پلیس ساختمان داشته باشید!

دهیاران می‌خواهند با ساخت وساز غیرقانونی و تبدیل روستا‌ها به شهر مخالفت کنند، اما این چگونه امکان پذیر است؟ با جدیت به شما می‌گویم اگر این شرایط و ساخت وساز‌های غیرمجاز در روستا‌های حریم نبود، مهاجرت هم شکل نمی‌گرفت. تا جایی که می‌دانم، سال گذشته، ۲ هزار پرونده در حوزه کمیسیون ماده ۹۹ برای ساخت وساز‌های غیرمجاز در روستا‌های بخش مرکزی تشکیل شد.

بهادری| روستای ما نیز همین شرایط را دارد و مردم نمی‌خواهند قبول کنند که خین عرب روستاست. هرچند بخشداری در حوزه امور روستا‌ها حمایت کرده است، معتقدم که قانون روستا باید بازنگری شود و روستا‌ها بر اساس شرایط و نزدیکی به کلان شهر‌ها دسته بندی شوند؛ برای مثال روستا‌های حریم شهرها، قانونی متفاوت با دیگر روستا‌ها داشته باشند.

الان و بر اساس قانون، ضابطه ساخت وساز در روستاها، دو طبقه است؛ این قانون برای روستایی صدق می‌کند که در آن، خبری از ساختمان‌های بلند نیست و به محض ورود به روستا می‌گویی: به به، چه هوایی! اما برای روستا‌هایی که جدا کردن آن‌ها از شهر غیرممکن است، این قانون نمی‌تواند کارگشا باشد. شکل و شمایل این روستا‌ها آن قدر شبیه شهر است که فرد متوجه ورودش به روستا و خارج شدن از شهر نمی‌شود.

همین الان در روستایی مانند خین عرب، کشف یا شترک چطور می‌توان ضابطه روستایی را اجرایی کرد؟ این یک ایراد بزرگ است. تا زمانی که قانون ارتقا داده نشود، شاهد مهاجرت از شهر و روستا‌های دوردست به حاشیه شهر‌ها و روستا‌های حریم خواهیم بود.

*یکی از دلایل روستاییان برای مهاجرت به شهر، کم وکاستی‌هایی است که در حوزه زیرساختی در روستا‌ها وجود دارد. شرایط طرح هادی روستا‌ها چگونه است؛ آیا این طرح‌ می‌تواند نیاز‌های ساکنان روستا‌های حریم مشهد را پاسخ گوید؟

جمالی| طرح هادی روستای فرخ آباد مربوط به ۳۰ تیر سال ۹۰ است و اکنون باید بازنگری شود. به این موضوع نیز باید اشاره کنم که طرح هادی روستای فرخ آباد به دلیل عبور خط گاز مشهد-سرخس و حریم آن، غیرقابل اجرا بود. بر اساس قوانین، باید از هر طرف ۲۵۰ متر حریم برای لوله گاز در نظر گرفت. با این شرایط، بخشی از روستای ما در حریم لوله قرار می‌گرفت و به همین دلیل طرح هادی و اجرای آن در روستای فرخ آباد غیرممکن شد. نقشه‌ای داشتیم که بر اساس آن گفته شد از این محدوده نباید بیرون رفت.

درنتیجه به دلیل اجرا نشدن طرح هادی، پاسخ گویی به بخش‌هایی از روستا غیرممکن شد. در حال حاضر، بخش‌هایی از فرخ آباد وجود دارد که با توجه به وجود همین لوله گاز‌ نمی‌توانیم برای مجوز انشعاب‌های آب وبرق و گاز استعلام بگیریم. اکنون نیز خانه‌های آن محدوده از روستا که نزدیک حریم لوله گاز هستند، انشعاب ندارند و این موضوع مشکلاتی برایشان ایجاد کرده است.

رحمانی| زمان طرح‌های روستایی به صورت ۱۰ ساله درنظرگرفته می‌شود و پس از گذشت ۱۰ سال باید بازنگری صورت گیرد. درباره روستای کشف و طرح هادی آن، مشکلی وجود ندارد و نیاز‌های مردم براساس این طرح پاسخ گویی شده است. امیدوارم ظرف چند ماه آینده، طرح هادی روستای کشف را به تصویب برسانیم و براساس آن مشکلات مردم را رفع کنیم.

بهادری| طرح هادی در روستای خین عرب نیز به پایان رسیده است و باید بازنگری شود. اما درباره کم و کیف طرح که پرسیده شد، باید بگویم طرح هادی روستای خین عرب با چالش عدم تطابق روبه رو بود. به عبارتی در این ۱۱ سال که از عمر طرح هادی فعلی می‌گذرد، ۷۰ درصد عدم تطابق شکل گرفته است. موضوع نیز به حرف وحدیث‌ها درباره افزوده شدن خین عرب به محدوده شهر مشهد برمی گردد. آن طور که بنیاد مسکن می‌گوید، روستای خین عرب در محدوده شهری مشهد مشهد قرار گرفته است.

وضعیت این روستا در شورای پنجم تعیین تکلیف و روستای خین عرب در محدوده طرح تفصیلی مشهد لحاظ شد. همین موضوع این ابهام را ایجاد کرده است که ما محدوده شهری هستیم یا روستا؟ اگر روستا هستیم، باید طرح هادی خین عرب بازنگری شود. اگر شهر هستیم، باید درانتظار تصمیم استانداری برای الحاق آن به مشهد بمانیم.

حسینی| سال ۸۵ طرح هادی روستای خلق آباد ارائه و سال ۹۵ بازنگری شد. مرحله بعدی طرح سال ۱۴۰۵ خواهد بود و فعلا طرح هادی روستا پاسخ گوی نیازهاست.

* یکی از مواردی که بر آن تأکید می‌شود، مهاجرپذیر بودن این روستا‌ها به دلیلی نزدیکی به بافت شهری است. سؤالی که در این حوزه مطرح است، درباره تغییرات بافت جمعیتی روستا‌های حریم مشهد، به دلیل همین مهاجرت پذیری است. بافت جمعیتی روستایی که دهیاری آن را بر عهده دارید، به دلیل این مهاجرت پذیری‌ها دستخوش چه تغییراتی شده است؟

جمالی| روستای فرخ آباد به محدوده گلشهر مشهد بسیار نزدیک است. همین نزدیکی سبب شده است جمعیت در خور توجهی از افغانستانی‌ها که‌ می‌خواهند در مشهد کار کنند، در روستای ما ساکن شوند. روستا‌های حلوایی و کریم آباد نیز همین شرایط را دارند.

رحمانی| از دید من که ۱۲ سال سابقه دهیاری این روستا را دارم، روستای کشف را باید «روستای هفتاد ودو ملت» نامید؛ زیرا از هر جا که فکر کنید در این روستا ساکن شده اند. فاصله کم روستای کشف با مشهد از جمله دلایلی است که از روستا‌ها و حتی شهر‌های دور دست در این روستا ساکن می‌شوند. اگر قرار بر دسته بندی بافت جمعیت باشد، می‌توان گفت که یک دسته از ساکنان روستای کشف، ساکنان روستا‌های دور دست مانند فریزی، امرودک و... هستند.

این روستاییان، در روستای خودشان خانه و زمین دارند، اما برای ماه‌های زمستان که کار کشاورزی تعطیل است، برای آنکه به مشهد نزدیک باشند و راحت به زیارت بروند، در کشف ساکن می‌شوند. گروه دوم افرادی هستند که در شهر‌های دیگر مانند سیستان، زاهدان و... سکونت دارند. این افراد نیز می‌خواهند برای حضورشان در مشهد، یک خانه داشته باشند. دسته دیگر، افرادی هستند که با درنظرگرفتن شرایط اقتصادی، در روستای کشف ساکن شده اند.

از قیمت مسکن در روستای کشف نیز نباید به سادگی گذشت. قیمت زمین در روستای کشف، متری ۵ میلیون تومان است. این قیمت در مقایسه با قیمت مسکن در مشهد کم است، اما در مقایسه با روستا‌های دور افتاده، شایان توجه است. در روستایی که کشاورزی در آن هنوز جان دارد و بخش عمده روستا زمین‌های کشاورزی است، قیمت زمین ۲۰۰ هزارتومان است. این عدد را حدودی گفتم و ممکن است کمی بیشتر یا کمتر باشد، اما قیمت زمین در یک روستای دور افتاده میلیونی نیست.

این نکته نیز بر جذابیت مهاجرت از شهر‌های دور و اسکان در روستا‌های اطراف مشهد می‌افزاید. مصداق و نمونه آن، روستای امرودک است که در فاصله حدودا ۷۰ کیلومتری مشهد قرار دارد و حدود ۱۰۰ خانواده آن در روستای کال زرکش ساکن شده اند. بگذارید این طور حرف هایم را جمع بندی کنم که ما، روستا‌های حریم مشهد، اکنون به حاشیه‌ای از حاشیه شهر مشهد تبدیل شده ایم؛ حاشیه‌ای که بعد از پر شدن واحد‌های مسکونی حاشیه مشهد، حالا خودشان نیز به دلیل مهاجرت‌های شکل گرفته فاقد حتی یک خانه خالی هستند.
حسینی و بهادری گفته‌های رحمانی را تأیید می‌کنند: واقعا همین است. ما حاشیه‌ای از حاشیه شهر مشهد هستیم.

بهادری| روستای خین عرب نیز از نظر بافت جمعیتی، شرایطی مشابه دیگر روستا‌ها دارد. در روستای ما نیز موضوع اسکان اتباع غالب است. دلیل آن هم شرایط شکل گرفته در افغانستان بود که سبب شد تعداد زیادی از اتباع راهی استان ما شوند. بخشی از این اتباع نیز به دلیل هزینه‌ها در روستا‌های نزدیک مشهد ساکن شده اند. آن طور که شورای روستا اعلام کرد، ۶۰، ۵۰ خانوار از اتباع در خین عرب ساکن شده اند.

حسینی| بافت جمعیتی روستای ما متفاوت با سایر این روستاهاست. در روستای خلق آباد به دلیل شرایط آب وهوایی ویلاسازی رونق دارد و به همین دلیل افرادی در روستا ساکن می‌شوند که هیچ فعالیتی درزمینه کار‌های تولیدی روستایی ندارند. این افراد اغلب از قشر مرفه جامعه هستند و توقع دارند که برای ویلا‌های ساخته شده شان، شرایط از نظر آسفالت، جدول کشی مشابه شهرک‌های ویلایی باشد؛ این درحالی است که اینجا روستاست و اقتضائات خاص خودش را دارد. روستای ما نیز با این شرایطی که گفتم، هیچ خانه خالی ندارد.